هنر جواهرسازی در ایران دارای پیشینیه تاریخی و قدمت بسیار زیاد است. جواهر سازی با سابقه ای فراگیر در تاریخ هنر ایران یکی از پیشه های پرافتخار و زبان زد می باشد. دو هزار سال پیش از میلاد، ساکنان فلات ایران به ساخت جواهرات و زیورآلات با دانه و مهره‌های رنگی پرداختند، این مساله نشان از علاقه ایرانیان به تزئینات و زیورآلات دارد. علاوه بر این جواهرات و زیورآلات همواره بخش مهمی ازپوشش و لباس در فرهنگ‌ها و اقوام مختلف ایران بوده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که ایرانیان از زمان‌های دور با هنر جواهرسازی آشنا بوده و آثاری بی‌نظیر را خلق کرده‌اند.
آثاری چون ریتونها، جام های زرین، زیورآلات و اشیای ارزشمند، از تاج پادشاهان هخامنشی گرفته تا اسباب سفره زرین خسرو پرویز، نمایانگر هنر و ذوق صنعتگران ایرانی در طول تاریخ بوده‌اند. کاوش‌های باستان‌شناسی نمونه‌هایی از زیورآلات مسی و رشته‌های مهره‌ای و دانه‌های رنگی عصر مفرغ را نیز نشان می‌دهد.
استان‌های مختلف ایران نیز به عنوان مهمترین مراکز جواهرسازی شناخته شده‌اند. از جمله این مکان‌ها می‌توان به تورنگ تپه، دین خانه، حسنلو، دیلمان، گوگ تپه و املش اشاره کرد که آثار زیبا و منحصر به فردی از جواهرات را عرضه کرده اند. این آثار شامل آویزهای ستاره‌ای، گوشواره‌های ملیله‌کاری، دستبندها، گردنبندها و انگشترهای تزئین‌شده با دانه‌های عقیق، مهره‌های شیاردار طلا، نیم‌تاج، پولک‌ها و دکمه‌های تزیینی هستند. تحقیقات در مناطقی چون شوش، با ارائه دستبندها و گردنبندهای زیبای طلا همراه شده است. این زیورآلات نشان از تاریخچه دیرینه جواهرسازی در ایران زمین دارد.
قدمت جواهر سازی در ایران
ایرانیان از زمان‌های قدیم به جمع‌آوری جواهر و فلزات قیمتی علاقه داشته اند. این علاقه به جواهرات به حدی بوده که حتی بعد از مرگ، افراد جواهرات و اشیاء گرانبها را با خود به خاک می‌سپردند. این عادت در میان اقوام تمدن‌های باستانی رواج داشته است.
تاریخ جواهرسازی در ایران به اواخر هزاره‌ی هفتم پیش از میلاد بازمی‌گردد. اما کاوش‌ها نشان می‌دهد که در 5000 سال قبل از میلاد، مردمان ایرانی در تپه «سیلک» کاشان از صدف و سنگ‌های نرم گردنبندها، دستبندهای زینتی ساخته و از مس برای ساخت سنجاق‌های کوچک استفاده می‌کردند. همچنین با توسعه تجارت و ارتباط با تمدن‌های دیگر، استفاده از سنگ‌های گرانبها مانند لاجورد، بلور و یشم سبز رایج شد و از سنگ‌های قیمتی و نیم ه‌قیمتی مثل عقیق و فیروزه با استفاده گسترده‌تری همراه شد. این زیورآلات دست ساز برای استفاده شخصی مردان و زنان به طور عمومی کاربرد داشته است.
جالب است بدانید که اولین نمونه دستبند طلای ایرانی که در انتها به شکل کله شیر است، در تپه های مارلیک کشف شده، که با نازک کاری هایی که به همراه دارد، بیانگر ویژگی های خاص مربوط به دوران هخامنشی است.
جواهرسازی در دوره هخامنشیان
در دوره هخامنشیان، هنر جواهرسازی به عنوان یکی از اصلی‌ترین هنرهای دستی و زیبایی شناخته می‌شد. این دوره که از حدود 550 سال پیش از میلاد تا 330 سال پیش از میلاد ادامه داشته است، با شکوفایی فرهنگ، هنر، و صنعت همراه بوده است. در زمان حکومت هخامنشیان، هنرهای مختلف، از جمله جواهرسازی، به سطح بالا و قابل توجهی از رشد و توسعه دست یافت.
معادن طلا و فلزات گرانبها در این دوره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بودند و بهره‌برداری از این معادن، صنعت جواهرسازی را به طور چشمگیری رونق بخشید. جواهرات و زیورآلات ساخته شده در این دوره به عنوان نمادهای قدرت و ثروت شناخته می‌شدند و به‌عنوان جزء مهمی از لباس و زینت مردم به کار می‌رفتند.
در تاریخچه جواهرسازی ایران، دوران هخامنشی بسیار طلایی بوده است. در هنر جواهرسازی هخامنشی، از مواد گرانبها مانند طلا و نقره استفاده می‌شد. تزئینات مختلف از جمله گردنبندها، دستبندها، گوشواره‌ها، انگشترها با الهام از عناصر طبیعی و نقش‌های هنری طراحی و ساخته می شد. طرح‌ها و نقش های مورد استفاده در جواهرات از عناصر فرهنگی و نمادهای مرتبط با هخامنشیان الهام می‌گرفت و ظاهر فریبنده و زیبایی را به خود اختصاص می داد.
تاریخچه جواهر سازی در دوران اشکانیان
در دوران اشکانیان که از سال 247 پیش از میلاد تا 224 پیش از میلاد ادامه داشت، هنر جواهرسازی ایرانیان همچنان به عنوان یک اصل فرهنگی و هنری مهم شناخته می شد و مورد توجه قرار می گرفت. اشکانیان، پس از پایان سلسله هخامنشیان، هنر و فرهنگ ایرانی را بازسازی کرده و تاریخچه جواهرسازی ایران را توسعه دادند.
همانطور که تحقیقات نشان می دهد، در دوران اشکانی، استفاده از زیورآلات و جواهرات به عنوان نمادهای قدرت، ثروت، و جلال دارای اهمیت بالایی بود. جواهرات در این دوره نه تنها به عنوان زینت برای تزیین افراد مورد استفاده قرار می‌گرفتند بلکه نمادهای فرهنگی و اجتماعی نیز به‌ویژه در لباس‌ها و زینت‌آلات مردانه و زنانه محسوب می شدند.
در هنر جواهرسازی اشکانی، از مواد گرانبها مانند طلا و نقره استفاده می‌شد. جواهرات شامل گردنبندها، دستبندها، گوشواره‌ها، انگشترها با نمادهایی از فرهنگ و تمدن اشکانی، ساخته می‌شدند.
تکنیک‌های مختلف جواهرسازی در این دوره متحول شد و به طور چشمگیری گسترش یافت. با اغام هنر ریخته‌گری و گلدوزی تا چکش‌کاری، هنرمندان جواهرساز اشکانی با دقت و مهارت بسیار، جواهراتی را خلق می‌کردند که علاوه بر زیبایی، ارزش‌های فرهنگی و تاریخی نیز به همراه داشتند. این جواهرات نمادهایی از قدرت و اراده اشکانیان را منعکس می‌کردند و جزء مهمی از ارتباطات اجتماعی و فرهنگی در آن دوران محسوب می شدند.
طلا سازی در ایران
هنر طلا سازی در ایران، همانند تاریخچه طلا در جهان، از دوران‌های گذشته تاکنون مورد توجه قرار گرفته است، و اجداد و نیاکان ما نیز به این هنر علاقه زیادی داشته‌اند. در گذشته، مردم ایران از این فلز برای ساخت زیورآلات و لوازم تزئینی زیبا استفاده می‌کردند، به گونه‌ای که توجه جهانیان را به خود جلب کرده بودند. استفاده از سنگ‌های قیمتی نیز در کنار این زیورآلات، صنعت جواهرسازی را گسترش داد به طوری که هنر ایرانیان زبانزد خاص و عام شد. ایران با قرار گرفتن بر روی کمربند جغرافیایی معدنی جهان، منبع غنی از منابع معدنی طلا بود، که منجر به رونق زرگری در این کشور شد. بر اساس مدارک باستان‌شناسی، می‌توان گفت که در شمال و مرکز ایران، قدیمی‌ترین کارگاه‌های ساخت طلا و فلزات وجود داشته‌اند.
در دوره هخامنش، که به عنوان دوره شکوفایی فلزکاری در ایران یاد می‌شود، ریخته‌گری، چکش‌کاری و استفاده از سنگ‌های قیمتی به خصوص طلا، رونق بسیاری یافت. زیورآلات و آثار هنری این دوره از نظر فن زرگری و فلزکاری کاملاً دقیق و بدون نقص است. در دوران اشکانیان، استفاده بیشتر از طلا در گونه‌هایی نظیر گوشواره، انگشتر، النگو و گردنبند به عنوان وسایل خودآرایی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
نمونه‌هایی از ریتونها در دوره هخامنش، بشقاب‌های زرین و گرانبها در دوره ساسانی، فلزکاری‌های صدر اسلام و لوازم تزئینی طلا کوب و نقره کوب نفیس در دوره سلجوقی و صفوی، همگی نشان‌دهنده ارزش و قدمت فلزکاری و طلاسازی در ایران است.
در دوران اسلامی، هنر زرگری و طلاسازی در جامعه ایران به‌طور عمده به صورت زیورآلات برای زیبایی در بین طبقات مختلف جامعه به کار گرفته می‌شد. امروزه، طلا و جواهرات در اشکال مختلفی نظیر دستبند، گردنبند، گوشواره، انگشتر و النگو به کار گرفته می‌شود. ترکیب فلزکاری با دیگر هنرها مانند گوهرنشانی و استفاده از سنگ‌های گرانبها نظیر لاجورد، یاقوت، زمرد و الماس در تزئین زیورآلات، زیبایی هر چه بیشتر طلا و جواهرات را به ارمغان آورده است که نسبت به مدل‌های قدیمی تغییرات زیادی نموده است.
معادن طلا در ایران
با توجه به آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت، در حال حاضر تقریباً 15 معدن طلا در ایران شناسایی شده است. از این معدن‌ها، 13 معدن در حال فعالیت و 3 معدن غیرفعال هستند، که این وضعیت نشان‌دهنده رونق قابل توجه صنعت طلاسازی در ایران می‌باشد.
اکنون، اکتشافات معادن طلای جدید در شهرهای مختلف ایران ادامه دارد، از جمله آذربایجان‌شرقی و غربی، کردستان، کرمان، خراسان رضوی و جنوبی، اصفهان، یزد، قم، اراک و کاشان مورد کاوش و بررسی قرار گرفته اند، بیش از 50 منطقه معدنی طلایی در این شهرها گزارش شده است که بسیار خوشایند و خوشحال کننده است.
بر اساس گزارشات زمین‌شناسی، حجم ذخایر طلا در ایران به حدود 340 تن احتمالی می‌رسد. این ذخایر در سراسر ایران به صورت کوچک و پراکنده واقع شده‌اند. یک منطقه به عنوان معدن طلا، حداقل باید دارای 100 تن طلا باشد.
در حال حاضر، ایران دارای 10 معدن طلا با این استاندارد است، از جمله معدن ساریگونی در کردستان و معدن زرشوران در آذربایجان غربی. به طور کلی، ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای ذخایر و منابع طلا با ظرفیت بالا شناخته می‌شود. اما نکته مهم‌تر، بهره‌برداری موفق از این ذخایر است که نیازمند مطالعات اکتشافی دقیق، تولید و فرآوری شمش طلا است.
سخن پایانی
تاریخچه جواهرسازی در ایران به دوران باستان باز می‌گردد، علاقه ایرانیان به هنرجواهر سازی در دوران هخامنش و اشکانی با شکوفایی بسیاری همراه بود. با هنرمندی ایرانیان جواهرسازی، به رونق فرهنگی و اجتماعی خاص تبدیل شد و ایران مهد تاریخی جواهر و طلا در ایران شد. امروزه نیز صنعت جواهرسازی در ایران بسیار پر رونق است و با تلفیق هنرهای سنتی و مدرن، شاهد تولید زیورآلات متنوعی از طلا و جواهرات هستیم. با گسترش تکنولوژی، جواهرسازان ایرانی از طراحی‌های مدرن و متنوع استفاده کرده و با استفاده از طلا و نقره، زیورآلاتی با ارزش خلق می‌کنند. جواهرسازی در ایران نه تنها به عنوان یک هنر و صنعت، بلکه به عنوان بخشی از هویت فرهنگی و هنری کشور شناخته می‌شود.
